Με την πρόθυμη συγκατάθεσι του συγγραφέως και προς μεγάλη μας ευχαρίστησι το αναδημοσιεύουμε. Συγχαίροντας εκ νέου, αλλά και καλωσορίζοντάς τον στο ταπεινό μας ιστολόγιο!
.................................................................
Πίστη και θεραπεία. Μια
ιατρο-φιλοσοφική προσέγγιση.
Ξεφεύγοντας από τη
συνηθισμένη θεματολογία, το παρόν κείμενο αντανακλά σε μεγάλο βαθμό τις
προσωπικές αντιλήψεις του υπογράφοντος.
Έχοντας ως ερέθισμα εικόνες από ένα πρόσφατο ταξίδι στην Παναγία της Τήνου επιχείρησα να ψηλαφίσω ένα δύσκολο θέμα με πολλές πτυχές: Τη θεραπευτική δύναμη της Πίστης και την εφαρμογή της στη σύγχρονη εποχή.
Πριν παραθέσω τις σκέψεις μου στη συνέχεια, κρίνω πως είναι αναγκαίες κάποιες διευκρινίσεις.
Δεν θα αυτοχαρακτηριστώ θρήσκος με τη στενή έννοια του όρου. Ωστόσο πιστεύω - όπως φαντάζομαι και αρκετοί άλλοι ακόμα - στην παρουσία μιας ανώτερης δύναμης που με τις ενέργειές της μας υπενθυμίζει πόσο ταπεινοί και ασήμαντοι είμαστε. Έχω έρθει σε επαφή με το Θείο αρκετές φορές μέχρι στιγμής, τόσο στην ιατρική μου σταδιοδρομία όσο και ως απλός άνθρωπος. Είναι κάτι που δυνητικά συμβαίνει στον καθένα μας, αρκεί να έχει ανοιχτά τα μάτια της ψυχής του για να το αντιληφθεί.
Πραγματοποιώντας κανείς μια σύντομη διαχρονική αναδρομή στο παρελθόν διαπιστώνει πως η επιστήμη και η θρησκεία είχαν συχνά μια συγκρουσιακή σχέση. Ωστόσο, μάλλον αποτελούν αλληλοσυμπληρωματικές συνιστώσες του ανθρώπινου πνεύματος.
Ζούμε σε έναν αιώνα όπου οι γνώσεις μας έχουν αυξηθεί σε μεγάλο βαθμό συγκριτικά με μόλις πριν από είκοσι χρόνια. Σχετικά πρόσφατα άρχισε να γίνεται μια πιο οργανωμένη προσπάθεια κατανόησης εμπειρικών παρατηρήσεων που αγγίζουν τη μεταφυσική σφαίρα με τη χρήση της επιστημονικής μεθοδολογίας.
Στο πεδίο της σύγχρονης ιατρικής έχει αποδειχθεί πλέον πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος συνδέεται λειτουργικά με το ανοσοποιητικό και το ενδοκρινικό σύστημα.
Πρόκειται για λειτουργικά τμήματα του ανθρώπινου σώματος τα οποία επικοινωνούν και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους χάρις στη βοήθεια χημικών μεσολαβητών, όπως οι νευροδιαβιβαστές (ντοπαμίνη, σεροτονίνη, οξυτοκίνη, νορ-αδρεναλίνη), οι κυτταροκίνες (ιντερλευκίνες κ.λ.π.) και οι ορμόνες (κορτιζόλη, ACTH, θυροξίνη, TSH). (1-3)
Τυχόν δυσλειτουργία των συστημάτων αυτών μπορεί να επηρεάσει τη γονιδιακή έκφραση και κατ’ επέκταση την εκδήλωση ασθενειών. Υπάρχουν αμέτρητα κλινικά παραδείγματα που αφορούν στη σχέση μεταξύ ψυχοσωματικού στρες και ασθένειας. Υποστηρίζεται δε από ορισμένους πως το στρες σχετίζεται με την εκδήλωση ασθενειών όπως ο καρκίνος και οι καρδιοπάθειες σε μεγάλο ποσοστό. (1-3)
Με ανάλογο τρόπο ερμηνεύονται επιστημονικά φαινόμενα όπως η δράση placebo ή nocebo των φαρμάκων στα οποία η δύναμη της υποβολής του ανθρώπινου νου είναι σε θέση να επηρεάσει τη φυσιολογία και τη λειτουργία του σώματος. (4-6)
Κλειδί για μια αποτελεσματική θεραπευτική συμμαχία γιατρού και ασθενούς είναι η ασυνείδητη μεταβίβαση και αντιμεταβίβαση συναισθημάτων που πραγματοποιείται κατά τη διάρκεια μιας τυπικής επίσκεψης / συνεδρίας. Είναι η λεγόμενη «χημεία» μεταξύ των δύο που συχνά καθορίζει και την επιτυχία ή την αποτυχία της αγωγής. (7,8)
Το πατερναλιστικό μοντέλο στη σχέση γιατρού-ασθενούς των περασμένων δεκαετιών δίνει προοδευτικά τη θέση του σε ένα πιο ανθρώπινο μοντέλο, εκείνο της κοινής συναίνεσης. (9)
Τούτο οφείλεται σε δύο λόγους :
Ο πρώτος είναι πως στη σημερινή εποχή οι πάντες έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες γύρω από θέματα υγείας, γεγονός που στερεί από τον γιατρό το προνόμιο της αποκλειστικότητας στη γνώση.
Ο δεύτερος είναι πως όσο αυξάνεται ο επιπολασμός των χρονίων παθήσεων όπως ο διαβήτης, οι καρδιοπάθειες και η κατάθλιψη, τόσο οι ασθενείς μαθαίνουν να ζουν με αυτές και να αποκτούν ίδια αντίληψη κι εμπειρία στο χειρισμό της ασθένειάς τους. Γίνονται κατ’ αυτό τον τρόπο συνοδοιπόροι με τον θεράποντα ιατρό, μοιράζονται κοινές ανησυχίες και εν κατακλείδι φτάνουν να συναποφασίζουν για το μέλλον και τον βέλτιστο τρόπο αντιμετώπισης. (9)
Η σωστή επικοινωνία και η αξιοποίηση της συνεργασίας μεταξύ ημών (των ιατρών) και υμών (των ασθενών) μπορεί να επιφέρει πληρότητα στη λήψη του ιστορικού, εξατομικευμένη προσέγγιση των προβλημάτων υγείας, καλύτερη συμμόρφωση στη χορηγούμενη αγωγή κι εν τέλει επιθυμητά θεραπευτικά αποτελέσματα. (10)
Είναι η ουσιώδης εκείνη λεπτομέρεια που διαχωρίζει το σινάφι μας σε πτυχιούχους ιατρικής και σε θεραπευτές, για να κάνω λίγη αυτοκριτική. Ο ιατρός δεν είναι απλά ένας φορέας γνώσεων, άλλωστε εξειδικευμένες γνώσεις κατέχει και ένας καταρτισμένος μηχανικός αυτοκινήτων. Δεν διαχειριζόμαστε μόνο «περιστατικά», αντιμετωπίζουμε – ή τουλάχιστον έτσι οφείλουμε να κάνουμε – τον ασθενή ως μια ολοκληρωμένη βιο-ψυχό-κοινωνική οντότητα. (11)
Εκμεταλλευόμενοι λοιπόν την αντιμεταβίβαση συναισθημάτων προς όφελος του αρρώστου μπορούμε να τον κατευθύνουμε σε θετικές σκέψεις. Πιθανόν έτσι να επαναπρογραμματίσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο ασθενής αντιμετωπίζει το πρόβλημα και να ενισχύσουμε την πίστη του πως η πορεία της υγείας του θα πάει καλύτερα.
Πέρα και πάνω από το ρόλο του λειτουργού της υγείας όμως, θα πρέπει στον ιατρό να συνυπάρχει και η πνευματικότητα.
Υπάρχει σκεπτικισμός και διχογνωμία σήμερα στην επιστημονική κοινότητα αναφορικά με το ρόλο της Πίστης στα ιατρικά ζητήματα. Ωστόσο στη βιβλιογραφία γίνεται ολοένα και μεγαλύτερη αναφορά στην επίδραση της προσευχής στην ψυχοσωματική κατάσταση του αρρώστου και στο τελικό αποτέλεσμα της χορηγούμενης φροντίδας υγείας. (12,13)
Διαδεδομένη είναι η αντίληψη πως η επίκληση του Θείου δρα επικουρικά στη θεραπεία. Σε δημοσιευμένη πληθυσμιακή μελέτη που διεξήχθη στις Ηνωμένες Πολιτείες ποσοστό 82% των ερωτηθέντων θεωρεί πως η προσευχή βοηθά στην ίαση σοβαρών ασθενειών ενώ ένα 64% αυτών εκδήλωσε την επιθυμία του να προσεύχονται μαζί τους και οι γιατροί. (13)
Στο βαθμό που το σώμα (body), το πνεύμα (spirit) και ο νους (mind) συνυπάρχουν στον άνθρωπο, δεν μπορεί κανείς να παραβλέψει την πιθανή θεραπευτική επίδραση της πνευματικότητας ακόμα και στις σημερινές συνθήκες της ραγδαίας ιατροτεχνολογικής προόδου.
Αξίζει να σημειωθεί πως ήδη γίνονται απόπειρες ένταξης της προσευχής ως μεθόδου συμπληρωματικής θεραπείας ασθενών που νοσηλεύονται σε μονάδες εντατικής θεραπείας, ψυχιατρικών αρρώστων με κατάθλιψη / αγχώδη διαταραχή και πασχόντων από ογκολογικά νοσήματα. (14-17)
Έχουν προταθεί διάφορα θεωρητικά μοντέλα σχετικά με τους μηχανισμούς με τους οποίους η Πίστη βοηθά στην ίαση. Κάπου εκεί συναντιέται η ψυχο-νευρο-ανοσολογία και η ενδοκρινολογία με τη νοσολογία και τη θεραπευτικ, ενώ γίνεται ξεκάθαρη μια πιθανή συσχέτιση της θρησκείας με την ιατρική επιστήμη.(18,19)
Άλλωστε, στην ανθρώπινη ιστορία υπάρχουν παραδείγματα ταύτισης του θεραπευτή με τον πνευματικό και συγχώνευσης των δυο αυτών ιδιοτήτων στο ίδιο πρόσωπο.
Πιθανόν πλησιάζει η εποχή όπου, στο μέλλον, η ολιστική αντιμετώπιση / χειρισμός του αρρώστου θα περιλαμβάνει την περίθαλψη τόσο του σώματος, όσο και του πνεύματος, καθώς η μια προσέγγιση θα λειτουργεί συμπληρωματικά έναντι της άλλης. (20)
Ακόμα έχουμε πολλά να διδαχτούμε…
Έχοντας ως ερέθισμα εικόνες από ένα πρόσφατο ταξίδι στην Παναγία της Τήνου επιχείρησα να ψηλαφίσω ένα δύσκολο θέμα με πολλές πτυχές: Τη θεραπευτική δύναμη της Πίστης και την εφαρμογή της στη σύγχρονη εποχή.
Πριν παραθέσω τις σκέψεις μου στη συνέχεια, κρίνω πως είναι αναγκαίες κάποιες διευκρινίσεις.
Δεν θα αυτοχαρακτηριστώ θρήσκος με τη στενή έννοια του όρου. Ωστόσο πιστεύω - όπως φαντάζομαι και αρκετοί άλλοι ακόμα - στην παρουσία μιας ανώτερης δύναμης που με τις ενέργειές της μας υπενθυμίζει πόσο ταπεινοί και ασήμαντοι είμαστε. Έχω έρθει σε επαφή με το Θείο αρκετές φορές μέχρι στιγμής, τόσο στην ιατρική μου σταδιοδρομία όσο και ως απλός άνθρωπος. Είναι κάτι που δυνητικά συμβαίνει στον καθένα μας, αρκεί να έχει ανοιχτά τα μάτια της ψυχής του για να το αντιληφθεί.
Πραγματοποιώντας κανείς μια σύντομη διαχρονική αναδρομή στο παρελθόν διαπιστώνει πως η επιστήμη και η θρησκεία είχαν συχνά μια συγκρουσιακή σχέση. Ωστόσο, μάλλον αποτελούν αλληλοσυμπληρωματικές συνιστώσες του ανθρώπινου πνεύματος.
Ζούμε σε έναν αιώνα όπου οι γνώσεις μας έχουν αυξηθεί σε μεγάλο βαθμό συγκριτικά με μόλις πριν από είκοσι χρόνια. Σχετικά πρόσφατα άρχισε να γίνεται μια πιο οργανωμένη προσπάθεια κατανόησης εμπειρικών παρατηρήσεων που αγγίζουν τη μεταφυσική σφαίρα με τη χρήση της επιστημονικής μεθοδολογίας.
Στο πεδίο της σύγχρονης ιατρικής έχει αποδειχθεί πλέον πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος συνδέεται λειτουργικά με το ανοσοποιητικό και το ενδοκρινικό σύστημα.
Πρόκειται για λειτουργικά τμήματα του ανθρώπινου σώματος τα οποία επικοινωνούν και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους χάρις στη βοήθεια χημικών μεσολαβητών, όπως οι νευροδιαβιβαστές (ντοπαμίνη, σεροτονίνη, οξυτοκίνη, νορ-αδρεναλίνη), οι κυτταροκίνες (ιντερλευκίνες κ.λ.π.) και οι ορμόνες (κορτιζόλη, ACTH, θυροξίνη, TSH). (1-3)
Τυχόν δυσλειτουργία των συστημάτων αυτών μπορεί να επηρεάσει τη γονιδιακή έκφραση και κατ’ επέκταση την εκδήλωση ασθενειών. Υπάρχουν αμέτρητα κλινικά παραδείγματα που αφορούν στη σχέση μεταξύ ψυχοσωματικού στρες και ασθένειας. Υποστηρίζεται δε από ορισμένους πως το στρες σχετίζεται με την εκδήλωση ασθενειών όπως ο καρκίνος και οι καρδιοπάθειες σε μεγάλο ποσοστό. (1-3)
Με ανάλογο τρόπο ερμηνεύονται επιστημονικά φαινόμενα όπως η δράση placebo ή nocebo των φαρμάκων στα οποία η δύναμη της υποβολής του ανθρώπινου νου είναι σε θέση να επηρεάσει τη φυσιολογία και τη λειτουργία του σώματος. (4-6)
Κλειδί για μια αποτελεσματική θεραπευτική συμμαχία γιατρού και ασθενούς είναι η ασυνείδητη μεταβίβαση και αντιμεταβίβαση συναισθημάτων που πραγματοποιείται κατά τη διάρκεια μιας τυπικής επίσκεψης / συνεδρίας. Είναι η λεγόμενη «χημεία» μεταξύ των δύο που συχνά καθορίζει και την επιτυχία ή την αποτυχία της αγωγής. (7,8)
Το πατερναλιστικό μοντέλο στη σχέση γιατρού-ασθενούς των περασμένων δεκαετιών δίνει προοδευτικά τη θέση του σε ένα πιο ανθρώπινο μοντέλο, εκείνο της κοινής συναίνεσης. (9)
Τούτο οφείλεται σε δύο λόγους :
Ο πρώτος είναι πως στη σημερινή εποχή οι πάντες έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες γύρω από θέματα υγείας, γεγονός που στερεί από τον γιατρό το προνόμιο της αποκλειστικότητας στη γνώση.
Ο δεύτερος είναι πως όσο αυξάνεται ο επιπολασμός των χρονίων παθήσεων όπως ο διαβήτης, οι καρδιοπάθειες και η κατάθλιψη, τόσο οι ασθενείς μαθαίνουν να ζουν με αυτές και να αποκτούν ίδια αντίληψη κι εμπειρία στο χειρισμό της ασθένειάς τους. Γίνονται κατ’ αυτό τον τρόπο συνοδοιπόροι με τον θεράποντα ιατρό, μοιράζονται κοινές ανησυχίες και εν κατακλείδι φτάνουν να συναποφασίζουν για το μέλλον και τον βέλτιστο τρόπο αντιμετώπισης. (9)
Η σωστή επικοινωνία και η αξιοποίηση της συνεργασίας μεταξύ ημών (των ιατρών) και υμών (των ασθενών) μπορεί να επιφέρει πληρότητα στη λήψη του ιστορικού, εξατομικευμένη προσέγγιση των προβλημάτων υγείας, καλύτερη συμμόρφωση στη χορηγούμενη αγωγή κι εν τέλει επιθυμητά θεραπευτικά αποτελέσματα. (10)
Είναι η ουσιώδης εκείνη λεπτομέρεια που διαχωρίζει το σινάφι μας σε πτυχιούχους ιατρικής και σε θεραπευτές, για να κάνω λίγη αυτοκριτική. Ο ιατρός δεν είναι απλά ένας φορέας γνώσεων, άλλωστε εξειδικευμένες γνώσεις κατέχει και ένας καταρτισμένος μηχανικός αυτοκινήτων. Δεν διαχειριζόμαστε μόνο «περιστατικά», αντιμετωπίζουμε – ή τουλάχιστον έτσι οφείλουμε να κάνουμε – τον ασθενή ως μια ολοκληρωμένη βιο-ψυχό-κοινωνική οντότητα. (11)
Εκμεταλλευόμενοι λοιπόν την αντιμεταβίβαση συναισθημάτων προς όφελος του αρρώστου μπορούμε να τον κατευθύνουμε σε θετικές σκέψεις. Πιθανόν έτσι να επαναπρογραμματίσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο ασθενής αντιμετωπίζει το πρόβλημα και να ενισχύσουμε την πίστη του πως η πορεία της υγείας του θα πάει καλύτερα.
Πέρα και πάνω από το ρόλο του λειτουργού της υγείας όμως, θα πρέπει στον ιατρό να συνυπάρχει και η πνευματικότητα.
Υπάρχει σκεπτικισμός και διχογνωμία σήμερα στην επιστημονική κοινότητα αναφορικά με το ρόλο της Πίστης στα ιατρικά ζητήματα. Ωστόσο στη βιβλιογραφία γίνεται ολοένα και μεγαλύτερη αναφορά στην επίδραση της προσευχής στην ψυχοσωματική κατάσταση του αρρώστου και στο τελικό αποτέλεσμα της χορηγούμενης φροντίδας υγείας. (12,13)
Διαδεδομένη είναι η αντίληψη πως η επίκληση του Θείου δρα επικουρικά στη θεραπεία. Σε δημοσιευμένη πληθυσμιακή μελέτη που διεξήχθη στις Ηνωμένες Πολιτείες ποσοστό 82% των ερωτηθέντων θεωρεί πως η προσευχή βοηθά στην ίαση σοβαρών ασθενειών ενώ ένα 64% αυτών εκδήλωσε την επιθυμία του να προσεύχονται μαζί τους και οι γιατροί. (13)
Στο βαθμό που το σώμα (body), το πνεύμα (spirit) και ο νους (mind) συνυπάρχουν στον άνθρωπο, δεν μπορεί κανείς να παραβλέψει την πιθανή θεραπευτική επίδραση της πνευματικότητας ακόμα και στις σημερινές συνθήκες της ραγδαίας ιατροτεχνολογικής προόδου.
Αξίζει να σημειωθεί πως ήδη γίνονται απόπειρες ένταξης της προσευχής ως μεθόδου συμπληρωματικής θεραπείας ασθενών που νοσηλεύονται σε μονάδες εντατικής θεραπείας, ψυχιατρικών αρρώστων με κατάθλιψη / αγχώδη διαταραχή και πασχόντων από ογκολογικά νοσήματα. (14-17)
Έχουν προταθεί διάφορα θεωρητικά μοντέλα σχετικά με τους μηχανισμούς με τους οποίους η Πίστη βοηθά στην ίαση. Κάπου εκεί συναντιέται η ψυχο-νευρο-ανοσολογία και η ενδοκρινολογία με τη νοσολογία και τη θεραπευτικ, ενώ γίνεται ξεκάθαρη μια πιθανή συσχέτιση της θρησκείας με την ιατρική επιστήμη.(18,19)
Άλλωστε, στην ανθρώπινη ιστορία υπάρχουν παραδείγματα ταύτισης του θεραπευτή με τον πνευματικό και συγχώνευσης των δυο αυτών ιδιοτήτων στο ίδιο πρόσωπο.
Πιθανόν πλησιάζει η εποχή όπου, στο μέλλον, η ολιστική αντιμετώπιση / χειρισμός του αρρώστου θα περιλαμβάνει την περίθαλψη τόσο του σώματος, όσο και του πνεύματος, καθώς η μια προσέγγιση θα λειτουργεί συμπληρωματικά έναντι της άλλης. (20)
Ακόμα έχουμε πολλά να διδαχτούμε…
Βασίλειος Ι. Πεππές
Ειδικός Παθολόγος,
Αντωνίου 12 Χαλκίδα.
Τηλ. 22210 73403
Ειδικός Παθολόγος,
Αντωνίου 12 Χαλκίδα.
Τηλ. 22210 73403
Βιβλιογραφία
1. How Your Thoughts Change Your Brain, Cells, And Genes. Hampton D. (http://www.thebestbrainpossible.com/how-your-thoughts-chan…/)
2. How Stress Affects the Immune System Using mind-body therapies to keep stress from making us sick. Goliszek A.https://www.psychologytoday.com/…/how-stress-affects-the-im…)
3. Psychological Stress and the Human Immune System: A Meta-Analytic Study of 30 Years of Inquiry Suzanne C. Segerstrom and Gregory E. Miller Psychol Bull. 2004 Jul;130(4):601-30.
4. https://en.wikipedia.org/wiki/Placebo
5. https://en.wikipedia.org/wiki/Nocebo
6. Manipulating the Placebo Response in Experimental Pain by Altering Doctor's Performance Style. Czerniak E, Biegon A, Ziv A, et al. Front Psychol. 2016 Jun 30;7:874.
7. https://en.wikipedia.org/wiki/Transference
8. https://en.wikipedia.org/wiki/Countertransference
9. Παράγοντες που επηρεάζουν την επικοινωνία ιατρού-ασθενούς Α. Βενιού, Ν. Τεντολούρης. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2013, 30 (5) :613 - 618
10. Communication as a Bridge to Build a Sound Doctor-Patient/Parent Relationship. Singh M. Indian J Pediatr. 2016 Jan;83(1):33-7.
11. . Spirituality and medical practice. McKee DD1, Chappel JNJ Fam Pract. 1992 Aug;35(2):201, 205-8.
12. Will you pray with me, Doctor?” John Hickner J. J Fam Pract. 2015 July;64(7):391
13. Prayer: an ancient healing practice becomes new again. Ameling A. Holist Nurs Pract. 2000 Apr;14(3):40-8.
14. Nurses pray: use of prayer and spirituality as a complementary therapy in the intensive care setting. Holt-Ashley M. AACN Clin Issues. 2000 Feb;11(1):60-7.
15. Faith-adapted psychological therapies for depression and anxiety: Systematic review and meta-analysis. Anderson N, Heywood-Everett S, Siddiqi N, Wright J, Meredith J, McMillan D. J Affect Disord. 2015 May 1;176:183-96
16. Religious vs. conventional cognitive behavioral therapy for major depression in persons with chronic medical illness: a pilot randomized trial. Koenig HG1, Pearce MJ, Nelson B, Shaw SF, et al. J Nerv Ment Dis. 2015 Apr;203(4):243-51.
17. Religion as an Alleviating Factor in Iranian Cancer Patients: a Qualitative Study. Mozhgan Rahnama, Masoud Fallahi Khoshknab, Sadat Seyed Bagher Maddah et al. Asian Pac J Cancer Prev, 16 (18), 8519-8524
18. How faith heals: a theoretical model. Levin J1. Explore (NY). 2009 Mar-Apr;5(2):77-96
19. Faith healing and faith in healing. Gopichandran V1. Indian J Med Ethics. 2015 Oct-Dec;12(4):238-40
20. Introduction to integrative primary care: the health-oriented clinic. Fortney L, Rakel D, Rindfleisch JA, Mallory J. Prim Care. 2010 Mar; 37(1):1-12.
1. How Your Thoughts Change Your Brain, Cells, And Genes. Hampton D. (http://www.thebestbrainpossible.com/how-your-thoughts-chan…/)
2. How Stress Affects the Immune System Using mind-body therapies to keep stress from making us sick. Goliszek A.https://www.psychologytoday.com/…/how-stress-affects-the-im…)
3. Psychological Stress and the Human Immune System: A Meta-Analytic Study of 30 Years of Inquiry Suzanne C. Segerstrom and Gregory E. Miller Psychol Bull. 2004 Jul;130(4):601-30.
4. https://en.wikipedia.org/wiki/Placebo
5. https://en.wikipedia.org/wiki/Nocebo
6. Manipulating the Placebo Response in Experimental Pain by Altering Doctor's Performance Style. Czerniak E, Biegon A, Ziv A, et al. Front Psychol. 2016 Jun 30;7:874.
7. https://en.wikipedia.org/wiki/Transference
8. https://en.wikipedia.org/wiki/Countertransference
9. Παράγοντες που επηρεάζουν την επικοινωνία ιατρού-ασθενούς Α. Βενιού, Ν. Τεντολούρης. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2013, 30 (5) :613 - 618
10. Communication as a Bridge to Build a Sound Doctor-Patient/Parent Relationship. Singh M. Indian J Pediatr. 2016 Jan;83(1):33-7.
11. . Spirituality and medical practice. McKee DD1, Chappel JNJ Fam Pract. 1992 Aug;35(2):201, 205-8.
12. Will you pray with me, Doctor?” John Hickner J. J Fam Pract. 2015 July;64(7):391
13. Prayer: an ancient healing practice becomes new again. Ameling A. Holist Nurs Pract. 2000 Apr;14(3):40-8.
14. Nurses pray: use of prayer and spirituality as a complementary therapy in the intensive care setting. Holt-Ashley M. AACN Clin Issues. 2000 Feb;11(1):60-7.
15. Faith-adapted psychological therapies for depression and anxiety: Systematic review and meta-analysis. Anderson N, Heywood-Everett S, Siddiqi N, Wright J, Meredith J, McMillan D. J Affect Disord. 2015 May 1;176:183-96
16. Religious vs. conventional cognitive behavioral therapy for major depression in persons with chronic medical illness: a pilot randomized trial. Koenig HG1, Pearce MJ, Nelson B, Shaw SF, et al. J Nerv Ment Dis. 2015 Apr;203(4):243-51.
17. Religion as an Alleviating Factor in Iranian Cancer Patients: a Qualitative Study. Mozhgan Rahnama, Masoud Fallahi Khoshknab, Sadat Seyed Bagher Maddah et al. Asian Pac J Cancer Prev, 16 (18), 8519-8524
18. How faith heals: a theoretical model. Levin J1. Explore (NY). 2009 Mar-Apr;5(2):77-96
19. Faith healing and faith in healing. Gopichandran V1. Indian J Med Ethics. 2015 Oct-Dec;12(4):238-40
20. Introduction to integrative primary care: the health-oriented clinic. Fortney L, Rakel D, Rindfleisch JA, Mallory J. Prim Care. 2010 Mar; 37(1):1-12.
Αναρτήσεις
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου